Data

De vele gegevens die in ruim tien jaar verkregen zijn tijdens de opgraving van het scheepswrak Scheurrak SO1, leverde destijds veel inzichten op over de scheepsbouw in de vroegmoderne Nederlanden. Bij een nieuwe studie van de oude opgravingsgegevens, kwamen er echter ook nieuwe vragen naar voren. Vooral wat betreft het bouwen met een dubbele huid. Scheurrak SO1 had namelijk niet gewoon een enkele laag planken aan de buitenzijde van de scheepsromp. Zie eerste blog van Martijn Manders.

Analyse

Op basis van een analyse van de oude opgravingsdata, blijkt dat de oude theorieën over waarom we de dubbele huid op dit schip aantreffen, misschien voorbarig waren. Kon de dubbele huid inderdaad in verband gebracht worden met een schaalvergroting in de scheepsbouw, of gaat het eerder om een aanpassing of herstelling van een schip? Enkele technische details lijken het laatste te suggereren, maar de oude opgravingsdata laat helaas niet toe om zekerheid te bieden. Daarom is er in de periode van 8 tot en met 26 mei een veldwerkcampagne georganiseerd om antwoorden op deze vragen te krijgen. Echter moest het veldwerk in een beperkte tijd van drie weken worden uitgevoerd. Vanwege die korte tijd moest alles zo gericht en efficiënt mogelijk worden uitgevoerd.

Stuurboord

Om gericht te werk te gaan, werd de focus beperkt tot een klein deel van het stuurboord van het schip. Dit werd in het verleden al eens tijdens de opgraving blootgelegd en gedocumenteerd, maar uitsluitend langs de binnenboordzijde – de zijde die zichtbaar is voor de duikers. Op basis van analyse van de oude opgravingsrapporten en bestaande tekeningen, werd een gemotiveerde keuze gemaakt om nu een select deel van dit boord te ontmantelen. Voor het eerst zouden we dus een kijkje kunnen nemen naar de opbouw van de zijde van het schip, en zo – hopelijk – meer inzicht krijgen in de dubbele huid constructie.

3D annotated scans method

Zo efficiënt mogelijk werken was de andere vereiste. Bij een onderwateropgraving is dit extra belangrijk, want je kan slechts beperkte tijd onder water blijven en de logistieke organisatie is niet goedkoop. Het doel was daarom om tegelijkertijd zo snel mogelijk, zo veel mogelijk en toch zo accuraat mogelijk informatie verzamelen. Om dit te doen werd de zogenaamde ‘3D annotated scans method’ toegepast. Het is de eerste keer dat deze methode is toegepast in Nederlandse wateren, en misschien wel de eerste keer wereldwijd dat de methode meteen op een schip op zee boven de eigenlijke vindplaats gebeurt.

Het was een plan dat alleen zou lukken als het hele opgravingsteam werkte als een geoliede machine. Een team van duikers zou een klein deeltje van de scheepsconstructie ontmantelen. Plank per plank en balk per balk, zouden ze het schip uit elkaar halen. Elk stuk dat werd losgemaakt, zou dan naar het schip boven het scheepswrak gebracht worden, waar een volgend team meteen begon met het hout schoon te maken en te documenteren.

entraal bij de documentatie stond een 3D scan van het hout. Het 3D model van het gescande hout zou dan digitaal bewerkt worden, met aanduiding van alle nuttige informatie zoals spijkergaatjes, houten pennen en andere constructiedetails. Die informatie kon nadien meteen als pdf geëxporteerd worden, met een technische tekening van het bestudeerde hout als resultaat. Na het nemen van een monster voor dendrochronologisch (jaarring) onderzoek, kon het hout dan weer naar het scheepswrak gebracht worden. En bij het terugvaren naar de haven was een deel van de catalogus van deze opgravingscampagne reeds afgewerkt.

Solide bouw

Klinkt makkelijk in theorie. Toch bleek een en ander soms moeilijker dan gedacht. Zo bleek dat de Nederlanders hun schepen in de vroegmoderne periode toch nog solide bouwden dan verwacht! Enkele constructie-elementen konden nog makkelijk losgemaakt worden. Maar een 8,5 cm dikke wegering (of binnenbeplanking), die met ruim 20 pennen van 3 cm diameter is bevestigd aan de onderliggende spanten en scheepshuid, blijk je niet zo makkelijk los te krijgen onderwater. Een stevige inspanning van ons duikteam toonde aan dat het wel mogelijk is, maar niet volgens de snelheid en efficiëntie die nagestreefd werden. Daarom werd besloten niet langer plank per plank te ontmantelen, maar een deel van de constructie in zijn geheel boven water te brengen. Een aanpassing van het plan dus. Naast focus en efficiëntie is flexibiliteit vermoedelijk de derde belangrijke pijler van een onderwater opgraving.

Flexibiliteit

Was dat dan de enige tegenslag? De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat er nog wel vaker flexibiliteit aan de dag gelegd diende te worden. Wat te doen bijvoorbeeld, wanneer er onderwater gefilmd of gefotografeerd moet worden, maar de zichtbaarheid plots beperkt wordt tot (veel) minder dan 50 cm? Of de sterke wind, stroming en springtij er voor zorgen dat er minder lang onderwater kan worden gewerkt? Een boot die door de golven heen en weer geschommeld wordt (en dan stonden we nog op spudpalen), blijkt bovendien niet altijd de beste omgeving voor de hardware die nodig is om alle vondsten te verwerken, met de nodige problemen tot gevolg. Bovendien mag er voor 3D scannen niet te veel zon zijn, maar ook zeker geen regen. Ja, flexibiliteit bleek een belangrijke pijler.

Team

En toch, met een enthousiast team van studenten en professionals, slaagden we er binnen die korte periode van drie weken in om de site te lokaliseren, van sediment te ontdoen en schoon te maken, de opbouw van een deel van het boorddeel te ontmantelen, bestuderen en documenteren, 42 houtmonsters te nemen en de vindplaats weer mooi af te dekken voor verdere bescherming. Voor het eerst hebben we fotogrammetrie modellen van een deel van het scheepswrak in situ. De opbouw van het boord, van de kim (of de overgang van de bodem naar de zijde) tot aan de overloop (het onderste dek), kon in detail worden vastgelegd. Focus, efficiëntie, en veel flexibiliteit: het bleek een succesformule. En het opgravingsteam werd inderdaad al snel een geoliede machine.

En wat dan met die dubbele scheepshuid? Ook die werd aangetroffen, en wat we zagen was best onverwacht. Een en ander moet nog verder onderzocht worden, maar het lijkt er op dat het verhaal van Scheurrak SO1 schip alvast deels herschreven moet worden. Wordt vervolgd.

Bezoek ook de websites MASS en DANS voor nog meer informatie over Scheurrak SO1.